Het verhaal gaat dat de ruzie tussen Van Doesburg en Mondriaan ging over de diagonale lijn. Van Doesburg was vóór, Mondriaan was tegen, en daarmee eindigde een jarenlange vriendschap. We willen het verhaal graag geloven, en het is ook niet helemaal uit de lucht gegrepen. Maar er was natuurlijk meer aan de hand.

Mondriaans atelierwoning in Parijs is klein. Toch logeren Theo en Nelly van Doesburg er twee keer een maand achter elkaar, eind 1923 en begin 1924. Mondriaan en Van Doesburg kennen elkaar sinds 1916; in 1917 richtten ze samen met een paar anderen het tijdschrift De Stijl op. Mondriaan staat zijn kleine slaapkamertje aan het paar af en slaapt zelf op de bank: ware vriendschap

Ze werken, discussiëren en eten samen. Ook wanneer Theo en Nelly in Clamart gaan wonen, vlakbij Parijs, zien ze elkaar nog vaak. Nelly schrijft aan hun vriend Antony Kok: ‘Beste Kokkie, nogmaals mijn besten dank en héél veel hartelijke groeten ook van Does en Piet (die bij ons at en nu met Does samenwerkt) van je Nelly.’(Brief Nelly van Doesburg aan Antony Kok, 21 mei 1924)

Waar werken ‘Does en Piet’ dan aan? Mondriaan maakt een aantal ruitvormige schilderijen. De grenzen van het schilderij zijn diagonaal, maar de composities blijven bestaan uit horizontale en verticale lijnen en vlakken. Van Doesburg kijkt over zijn schouder mee - en andersom.

Van Doesburg maakt schetsen. Hij is iets nieuws op het spoor. Contra-composities noemt hij ze: ruitvormen met daarbinnen een samenspel van horizontale en verticale vlakken. Hij experimenteert met brede zwarte lijnen die bijna vlakken worden – het is anders dan het werk van Mondriaan, maar het zit er heel dicht tegenaan.

Hóe dicht Van Doesburg in die periode tegen Mondriaan aan zit — letterlijk en figuurlijk — is goed te zien in Contra-Compositie VII, één van de weinige schilderijen die Van Doesburg in 1924 voltooit.

Wanneer de bom precies barst weten we niet - Does en Piet maakten helaas geen ruzie per brief - , maar zeker is: het gaat mis. Mondriaan schrijft een tijd later, op 22 april 1925 aan zijn vriend J.J.P. Oud: ‘Hij [Van Doesburg] vroeg of hij l.l. Zaterdag eens kon komen “aanwippen”. Ik schreef hem dat ik Zaterdag niet kon. En dat ik hem tenslotte ronduit en onparisien zei dat ik niets meer voor omgang voelde. Waarop ik hem gelukkig niet gezien heb. Dat moet maar “uit” blijven!’

Maar waarom gaat de vriendschap 'uit'? Is dat echt vanwege die diagonale lijnen, of is er iets anders aan de hand? Het is waar dat Mondriaan de horizontalen en verticalen trouw blijft terwijl Van Doesburg de diagonaal, uiteindelijk, omarmt. Maar die stap maakt hij pas nádat hij ruzie met Mondriaan gekregen heeft.

Theo van Doesburg zoekt altijd, en met iedereen, de confrontatie op. Meningsverschillen drijft hij op de spits. In zijn korte leven (hij sterft als hij 41 is) gaat Van Doesburg met tomeloze energie heel Europa door, legt contacten en verbreekt die weer. Vroeg of laat krijgt hij met iedereen onoverkomelijke ruzie.

Discussie is er volop tussen de twee kunstenaars. Van Doesburg en Mondriaan zoeken beiden naar evenwicht, maar de wegen daarnaartoe blijken hemelsbreed van elkaar te verschillen. Bij Van Doesburg draait het om dynamiek: krachten en tegenkrachten die elkaar, in voortdurende beweging, in ruimte en tijd, in balans houden.

Het evenwicht bij Mondriaan is statisch, zeker in de periode waarin hij botst met Van Doesburg. Hij streeft naar harmonie en tijdloosheid. Horizontaal en verticaal, die twee tegengestelde krachten zijn hem genoeg. Diagonalen suggereren beweging, diepte en tijdsverloop, en die elementen wil hij juist uitbannen uit zijn werk.

Na een lange afkoelingsperiode wordt in 1929, twee jaar voor Van Doesburgs dood, het persoonlijke contact tussen hem en Mondriaan weer enigszins hersteld. Maar logeerpartijen zitten er echt niet meer in.

De ruitvorm komt bij Mondriaan nog wél een paar keer terug. En uiteindelijk, in de Boogie Woogie schilderijen, komt er op een heel andere manier dynamiek in zijn werk. De lijnen blijven horizontaal en verticaal, maar hij breekt ze open tot ritmische reeksen van kleurvlakjes. De energie van New York, de ritmes van jazz en boogiewoogie laten zijn composities dansen.